طبق نظر کارشناس رسمی دادگستری ، ساختمان یک سرمایه ملی می باشد و اجزای ساختمان شامل بخش های مختلف معماری، سازه، تاسیسات برقی و تاسیسات مکانیکی در طول عمر مفید خود، تحت بارهای مختلف قرار میگیرد و بر اثر عوامل جوی و خطرات طبیعی مانند زلزله، سیل، طوفان یا غیر طبیعی مانند انفجار، حملات تروریستی یا نظامی، قصور در نگهداری، بهره برداری نامناسب و تغییر کاربری غیر مجاز، عدم کنترل و بازرسی های ادواری از شرایط بهره برداری تاسیسات برقی ومکانیکی و پایداری قطعات نما و سایر اجزای الحاقی ساختمان، عدم کنترل شرایط پی، مشخصات ساختگاه، کنترل های لازم در ساختگاه مجاورین که در آن در حال ساخت یا تجدید بنا است، ممکن است دچار آسیب های مختلف شده یا دچار فرسودگی زودرس شده و یا سطح عملکرد مورد انتظار را از دست دهند و به تبع آن ایمنی ساکنین و بهره برداران از آن و حتی مجاورین از بین برود.
به طور معمول فرض بر این است که در طراحی ، ساخت و استحکام بنا ساختمان ، قوانین و مقررات حاکم بر زمان طراحی آنها رعایت شده و در طول بهره برداری در مدت عمر مفید آن نیز، سطح عملکرد صحیح مورد انتظار با انجام بازبینی و کنترل های لازم کنترل می شود و در صورت نیاز) تغییر در مقررات و قوانین حاکم یا فرسودگی در ساختمان ( تعمیرات و یا تقویت اجزای آسیب دیده در قالب طرح های بهسازی و یا مراقبت و نگهداری ساختمان ها و بنا ها تهیه و اجرا شده اند ولی واقعیات فعلی جامعه غیر این است و شاهد ساختمان های مستحکم سابق هستیم و بعضاً عدم رعایت ضوابط و مقررات خود عامل تولید ساختمان های غیر مستحکم است.
بدیهی است هدف از وضع مقررات و الزام بر رعایت آنها، تامین شرایط ایمنی، قابلیت بهره برداری مناسب، بهداشت، آسایش ساکنین، بهره دهی مناسب و پایایی ساختمان است. قبل از انقلاب قوانین و مقررات مختلفی در حوزه ساختمان وجود داشته است. به عنوان نمونه قانون نظام معماری و ساختمانی تصویب و بعد از انقلاب قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان مصوب 22 جایگزین آن شد.
قوانین استحکام بنا
یکی از مهمترین و مبسوط ترین ضوابط و مقررات لازم الاجرا در کشور در حوزه کارشناس رسمی دادگستری استحکام بنا که با استناد به قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان طی مباحثی تدوین شد، مقررات ملی ساختمان است که باید در طراحی، محاسبه، اجرا، بهره برداری و نگهداری ساختمان ها در جهت تأمین ایمنی، بهداشت، بهره دهی مناسب، آسایش صرفه اقتصادی حفاظت محیط زیست و صرفه جویی در مصرف انرژی و حفظ سرمایه های ملی رعایت شود. با نگاهی به قوانین و مقررات مختلف مشخص است استحکام بنا و ساختمان و بررسی آن موضوع نظر قانون گذار و تدوین کنندگان ضوابط و مقررات حوزه مهندسی بوده است که پاره ای از آنها بدین شرح اند:
تبصره 6 ماده 011 قانون شهرداری – 2
از تبصره 6 قانون بودجه سال 0412 کل کشور «ت » بند 3/0336/13 (ماده 03 قانون تملک آپارتمانها )الحاقی 00 2
– – مباحث مقررات ملی ساختمان و آیین نامه طراحی ساختمان ها در برابر زلزله استاندارد 2۳11 3
تصویب نامه طرح راهبردی حفاظت از زیرساخت های کشور – 4 0410 و مباحث – /۳/0 06100/0/ به شماره 2315
مرتبط با آن همچون تاب آوری، پایداری، حفاظت از زیر ساخت با اشاره به وظایف دستگاههای اجرایی جزء 3 از بند ب ماده 31 قانون برنامه چهارم توسعه – 5
مباحث مربوط به بافت فرسوده شهری و ضوابط تشخیص بافت های فرسوده و بازآفرینی شهری در ضوابط و مقررات مختلف و مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری 6 و ارتباط اهمیت تشخیص استحکام بنا در سیاست های بهسازی، نوسازی و بازسازی بافت فرسوده و همچنین مقاوم سازی ساختمان
با نگاهی به قوانین و مقررات مورد اشاره، پیشینه اهمیت استحکام بنا و ساختمان و کارشناس رسمی دادگستری استحکام بنا و ساختمان آشکار شده و ابلاغ سیاست های کلی و راهبردی برای مقابله با حوادث و تهدیدات با تکلیف بر تدوین راهکارهای کاهش خطرپذیری و بهینه سازی استحکام ساختمانها و ابنیه 2 نیز اهمیت ورود به بحث را بیش از پیش نمایان می سازد.
کما اینکه شاهدیم شورای تدوین مقررات ملی ساختمان نیز با درک اهمیت دو چندان موضوع و معاذیر پیش رو، ضمن تاکید بر ضرورت تدوین مباحث جدید دیگر، با تهیه و تدوین پیش نویس مبحث 23 مقررات ملی ساختمان ارزیابی و بهسازی ساختمان های موجود(3 بر حسب ضرورتها)، در صدد ارتقاء تعداد مباحث مقررات ملی ساختمان است.
تعریف استحکام بنا
همانطور که ملاحظه فرمودید معرفی واژه های فنی پیش نیاز برای تعریف استحکام بنا و ساختمان ضروری است و بر همین اساس نیز می توان به تعریف دقیقی از استحکام بنا دست یافت. ناگفته نماند در هیچ کدام از مقررات و قوانین مرتبط، تعریف خاصی از استحکام بنا و ساختمان ارایه نشده است. در یک جمع بندی کلی می توان گفت: هر ساختمان در طول عمر مفید خود تحت بارهای مختلفی و یا ترکیبی از آنها قرار می گیرد. طراحان ساختمان – میزان و نوع بارهای وارده بر ساختمان را بر اساس اصول مهندسی، نوع ساختگاه، سطح عملکرد مورد انتظار و درجه خطرپذیری ساختمان، تعیین نموده و بر همین اساس نیز اجزاء آن را طراحی می کنند. مبحث ششم مقررات ملی ساختمان، گروه بندی بارها را اینگونه تعریف کرده است:
بارهای وارده اعم از بارهای ثقلی و محیطی (بارهای مرده، زنده، خاک و فشار آب زیرزمینی، سیل، برف، یخ، باد و زلزله، صاعقه(27 بارهای خود کرنشی) ناشی از اختلاف دما، نشست نسبی بین نقاط مختلف ساختمان، رطوبت، خزش و جمع – شدگی در اجزاء( بارهای ناشی از حوادث غیر عادی )انفجار، حملات نظامی، عملیات خرابکارانه و امنیتی)
توضیح اینکه منشاء بارهای وارده یا دارای منشاء انسانی هستند و یا ناشی از طبیعت، به عبارت دیگر بارها یا مصنوعی هستند و یا ژئو فیزیکی. بارهای ناشی از جاذبه زمین، زلزله، باد، آب، خاک، تغییر حرارت و غیره که حسب مورد می توانند ماهیتی استاتیک (ثابت) و یا دینامیک (متغیر) داشته باشند در طیف بارهای طبیعی قرار می گیرند و بارهای با منشاء انسانی می توانند بارهای حاصل از حرکت ماشین آلات، انفجار، حملات نظامی یا تروریستی، برخورد اجسام و اشیاء و غیره باشند.
مشخصات اصلی هر ساختمان عبارت است از سختی، مقاومت و شکل پذیری. سختی، عامل محدود کننده ی تغییر –
مکان جانبی است. مقاومت، میزان آسیب را در سازه کنترل می کند و وجود شکل پذیری برای جلوگیری از انهدام
سازه، ضروری است. حداکثر مقدار این سه عامل در سازه با عنوان ظرفیت شناخته می شود. ظرفیت سختی، ظرفیت مقاومت و ظرفیت شکل پذیری به مشخصات مصالح، ابعاد و شکل مقاطع اعضا و نوع سازه بستگی دارد.
با افزایش ابعادمقطع و یا افزایش مقاومت مصالح، می توان ظرفیت سختی و ظرفیت مقاومت سازه را افزایش داد. افزایش ظرفیت شکل پذیری، عمدتاً به وسیله ی جزئیات اجرایی در اعضا، امکان پذیر خواهد بود. فرضاً برای مقابله با نیروی زلزله،سطوح خاصی از مشخصه های فوق مورد نیاز است که به نیاز سختی، نیاز مقاومت و نیاز شکل پذیری معروف هستند.نیازهای فوق، عمدتاً به سطوح مختلف زلزله و سطح عملکرد مورد انتظار بستگی دارند. 3 معیارهای پذیرش رفتار سازهای، تامین سطح عملکرد سازه ای و محدودیت تغییر شکل اعضا و محدودیت تغییر شکل جانبی نسبی طبقات است. نمونه نمودار طراحی لرزه ای بر اساس عملکرد را در شکل زیر ببینید.
متخصصین صالح به بررسی استحکام ساختمان و بنا
ملاحظه کردید که تنوع عوامل و علل تهدید کننده استحکام یک ساختمان و یا بنا مختلف است و تحت شرایطی ممکن است استحکام ساختمان یا بنا در اثر عامل یا ترکیبی از عوامل ذکر شده فوق، زایل شود. بر حسب آنکه عوامل طبیعی یا مصنوعی حاصل از دخالت انسانی عامل عدم استحکام ساختمان یا بنا باشند، ممکن است مناقشات مختلفی در مراجع قضایی و غیر قضایی طرح و مورد رسیدگی واقع شود و بسیار بدیهی است با توجه به ماهیت فنی موضوع و اهمیت تشخیص مستحکم بودن یا نبودن یک بنا، موضوع از طریق مراجع صالح قضایی و غیره از طریق ارجاع امر تشخیص به کارشناس رسمی دادگستری استحکام بنا مورد بررسی و صدور حکم واقع شود.
از سوی دیگر تامین مصالح عامه شهروندان و ضرورت استفاده از ساختمان ها و بناهای ایمن و قابل بهره برداری ممکن است موضوع نظر مقامات حامی حقوق عامه و بالاخص مدیران شهری باشد تا بر اساس تشخیص متخصصین، اجازه استفاده و بهره برداری از یک بنا یا ساختمان منع شود و یا اقدامات لازم جهت مرمت و یا بهسازی آن صادر شود و یا حتی از تغییر 34 کاربری آن جلوگیری شود.
در هر صورت ممکن است چنین بناها و یا ساختمانهایی به جهت هزینه های زیاد و خطرات بهره برداری از آنها، تخریب و برچیده شوند. تشخیص عدم استحکام و اقدامات لازم متعاقب آن و انتخاب طیفی از اقدامات سلبی و غیره هم ممکن است موضوع بررسی و اعلام نظر کارشناسان رسمی دادگستری واقع شود.
موضوع استحکام ساختمان ها و بناها آنجا برجسته می شود که ساختمان یا بنا یک اثر تاریخی فاقد پایداری است و
بر حسب ارزش اثر لازم است اقداماتی به شکل نوسازی، بهسازی یا بازسازی در آن انجام شود. عدم پایداری منحصر به ساختمان ها یا بناهای تاریخی نبوده و تحت شرایطی ممکن است ساختمان ها و بناها در بافت فرسوده شهری و یا سکونت گاههای غیر رسمی حاشیه شهری یا حتی روستاهای حاشیه شهر واقع شده و فاقد پایداری لازم باشند.
ناپایداری بافت کالبدی ساختمان ها و ابنیه به قدمت و عمر آنها، ساختار و سازه اولیه و وضعیت زمین بستگی دارد. بنابراین در خصوص صلاحیت ورود کارشناسان رسمی دادگستری به این حوزه، مناقشه ای نیست و رویه معمول فعلی در محاکم و نهادهای شبه قضایی نیز موید این موضوع است و در ماده 36 تعرفه دستمزد کارشناسان رسمی دادگستری 0 030۳ نیز به حق الزحمه – /02/25 0111/22۳110/ به شماره 011 2 گزارش فنی استحکام بنای ساختمان های موجود اشاره شده است.
شیوه های ارزیابی استحکام ساختمان و بنا
کارشناس رسمی دادگستری استحکام بنا ارزیابی استحکام ساختمان و بنا برای اتخاذ تصمیم در خصوص بهسازی آن و یا در صورت لزوم تخریب آن ضروری است.در دستورالعمل های تهیه شده در این خصوص شیوه های ارزیابی و سپس بهسازی ارایه می شود. به طور معمول در ارزیابی استحکام ساختمان، گردآوری مدارک و اطلاعات، شناخت وضع موجود، اولین گام در بررسی استحکام ساختمان است. در این مرحله جمع آوری اطلاعات وضعیت موجود ساختمان (شامل سیستم سازه ای و پیکربندی ساختمان، مشخصات مصالح، مشخصات پی و ساختگاه، ساختمان های مجاور)، تعیین مقاومت مصالح، روش های آزمایش (شامل آزمایشات مخرب، غیر مخرب)، جمع آوری اطلاعات و بازرسی وضع موجود ساختگاه، خاک و سازه پی (مشتمل بر مخاطرات ساختگاهی ناشی از ناپایداری، اطلاعات مربوط به خاک محل ساختمان و شالوده (سازه پی)) ، جمع آوری اطلاعات و بازرسی وضعیت موجود اعضاء و اجزای سازه ای ساختمان (شامل اعضای و اجزای فولادی، بتنی و بنایی) جمع آوری اطلاعات و بازرسی وضعیت موجود اعضاء و اجزای سازه ای ساختمان، ضروری است. بررسی وتعیین شرایط ژئوتکنیکی، شناسایی مخاطرات ساختگاهی ناشی از ناپایداری (شامل گسلش، روانگرایی، فرونشست، زمین لغزش و سنگ ریزش) و مسایل مرتبط با رفتار خاک پی ها نیز دارای اهمیت است. دومین گام تعیین روش های تحلیل (شامل انتخاب روش تحلیل، مدل سازی، ترکیب بارها، تعیین ظرفیت اجزای سازه و غیره است.) ارزیابی اجزاء غیر سازه ای (شامل اجزای معماری، مکانیکی، برقی و دیگر سیستم هایی که به طور دائم در ساختمان نصب شده و یا جزیی از آن محسوب میشوند) نیز در بررسی و ارزیابی استحکام ساختمان به جهت برهمکنش بین اجزاء سازه ای و غیر سازه ای، تاثیرات اجزاء سازه ای بر سایر اجزاء سازه ای دیگر و تامین سطح عملکرد مورد نظر ضروری است. همانطور که پیشتر توسط کارشناس رسمی دادگستری نیز اشاره شد، الزامات در این حوزه دربرگیرنده سطوح عملکرد خدمت رسانی بی وقفه، قابلیت استفاده بی وقفه، ایمنی جانی و ایمنی جانی محدود برای اجزای غیر سازه ای می باشند.
